PGS.TS Nguyễn Phương Mai: “Đừng gắn phụ nữ vào việc bếp núc”

Nhân ngày Quốc tế Phụ nữ 8/3, PGS.TS Nguyễn Phương Mai hiện đang giảng dạy tại ĐH Khoa học Ứng dụng Amsterdam, Hà Lan đã chia sẻ cùng Her quan điểm của mình về những định kiến dành riêng cho phụ nữ: “Bếp núc là đặc quyền của phụ nữ và không cần đấu tranh để phụ nữ rời khỏi gian bếp của mình”.

Tôi xin chia sẻ một câu chuyện mới nghe không liên quan, nhưng chúng ta cùng kiên nhẫn chút xíu.

Trong suốt thời kỳ cuối của Mùa Xuân Ả Rập, tôi đã đi khắp Trung Đông, tới những đất nước hiện đại như Tunisia, Syria hay Dubai nơi các cô gái không hề choàng chiếc khăn tôn giáo, mặc váy siêu ngắn và áo siêu mỏng có thể đi lại tung tăng ngoài đường. Tôi cũng tới những vùng đất vô cùng bảo thủ như Yemen nơi hầu hết phụ nữ đều mặc áo choàng đen bịt kín mặt. 

Trong suốt gần một năm phỏng vấn hàng trăm con người, với hơn một nửa là phụ nữ, tôi đã rút ra kết luận của riêng mình: "Có hai loại phụ nữ chính: một là được choàng khăn; hai là bị choàng khăn". Kẻ được choàng khăn thực sự gắn bó với biểu tượng tôn giáo này. Tôi đã gặp những cô gái 17 tuổi mơn mởn nhất định trùm khăn kín mít, đến mức bố và anh trai dọa nạt thế nào cũng không chịu bỏ ra. Tôi đã gặp những phụ nữ Tunisia vui mừng khi mùa xuân Ả Rập cho họ quyền tự do trùm khăn, vì trước đó chính quyền thế tục không cho phụ nữ đội hijab.

Tuy nhiên, tôi cũng đã gặp vô số phụ nữ bị bắt hoặc bị chịu sức ép của gia đình và xã hội để phải trùm khăn. Thậm chí có người bị đánh đập, dọa nạt, thảm sát khi từ chối mang trên mình một dấu hiệu của đức tin, bất chấp việc trái tim của họ vẫn hoàn toàn thuộc về tôn giáo ấy. 

Cũng chia sẻ thêm là hijab không phải bắt buộc trong các nguyên tắc của đạo Hồi. Tôn giáo này chỉ yêu cầu tín đồ cả nam lẫn nữ ăn mặc kín đáo, chứ không hề có một đạo luật rõ ràng nào đích xác nói về việc phụ nữ phải trùm khăn. 

Chúng ta có thể nhìn sang Iran. Đất nước này trước cách mạng trông hệt như một xứ sở Tây Âu với phụ nữ mặc váy và đàn ông thì com-lê lịch thiệp. Sau cách mạng tôn giáo, xã hội quay trở về khung văn hoá bảo thủ, tất cả các phụ nữ đều phải trùm khăn, kể cả người nước ngoài. Rất nhiều bạn bè của tôi là phóng viên hoặc nhà nghiên cứu, khi sang làm việc tại Iran, điều họ cảm thấy bất bình nhất là buộc phải trùm khăn, dù đó không phải là đức tin của mình. Đàn ông Iran nhiều lần phản đối trên mạng bằng cách trùm khăn cùng vợ và bạn gái để thể hiện sự vô lý trong việc ngăn cản quyền tự do cá nhân. 

Hành trình một năm đó tôi đã xuất bản trong cuốn Con Đường Hồi Giáo. 

Giờ chúng ta quay trở lại câu chuyện phụ nữ và cái bếp. 

Phụ nữ và cái bếp - những tranh cãi xưa như trái đất, ngày càng được báo chí viết nên để thỏa mãn chủ đề nữ quyền của đám đông?

Thật ra, câu chuyện cũng không xưa lắm. Phụ nữ chỉ mới than thở về gánh nặng bếp núc sau thời chiến tranh. Lúc có giặc, người đàn ông phải ra trận nên phụ nữ được khuyến khích giỏi việc nước (tức làm ra của cải nuôi quân) và đảm việc nhà (tức quán xuyến một gia đình không có đàn ông). 

Sau khi giặc tan, đàn ông trở về, thì tình thế này lại thật tiện lợi vô cùng, khẩu hiệu thời chiến kéo dài 50 năm sang tới thời bình. Đàn ông hay đàn bà, thời đại này đều cùng đi làm. Nhưng đàn bà làm gấp đôi vì cộng thêm khoản đảm việc nhà. Khi họ thấy mệt, họ mới bắt đầu lên tiếng. Họ nhận thấy hóa ra những từ ngữ mỹ miều là để họ vui vẻ mà hy sinh quên mình ngay cả trong thời bình. Mới mấy chục năm thôi, không xưa như Trái Đất đâu. 

Và tất cả những sự bất bình trên đều dựa trên những số liệu có thật. Theo báo cáo về khoảng cách giới tính toàn cầu của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF), về cơ bản, nữ giới trên khắp hành tinh này đều phải làm việc nhà không công nhiều hơn nam giới - kể cả khi họ có công việc toàn thời gian ở nhiệm sở. Tại một số nước phát triển, phụ nữ làm việc nhà nhiều hơn nam giới chừng 100-150 giờ một năm. 

Tại Việt Nam, con số đó là 300 giờ một năm. Hãy tưởng tượng trong 5 tuần rưỡi, bạn quần quật từ sáng tới tối chỉ có nấu nướng, lau chùi, chăm con, đi chợ. Trong 5 tuần rưỡi đó, chồng bạn đi chơi và làm việc gì anh ta thích. 

Như vậy, cứ 10 năm kết hôn thì phụ nữ mất 1 năm chỉ để làm việc nhà nhiều hơn chồng, trong khi đó ông chồng cứ 10 năm thì có một năm rảnh rang đi chơi. Phụ nữ cứ lao động như thế cho đến khi bọn trẻ con lớn, thậm chí có thể nhiều hơn nếu con cái ở cùng vì còn chăm dâu rể cháu chắt. Với những người không tự nguyện và không cảm thấy hạnh phúc vì những vất vả đó, như vậy có công bằng với họ không?  

Bếp núc là đặc quyền của phụ nữ?

Tất nhiên, giống như câu chuyện về chiếc khăn trùm đầu. Với một số phụ nữ, họ muốn được như vậy. Dù cho những người đàn ông chỉ việc ngồi xem tv, đọc sách để vợ lo toan cơm nước, chợ búa thì vẫn có những người phụ nữ cảm thấy hạnh phúc khi được vất vả vì chồng con. Đó một điều may mắn cho họ, cho cả những người xung quanh. Và chúng ta trân trọng điều đó.

Tuy nhiên, không thể phủ nhận rằng vẫn có những phụ nữ bị gia đình và xã hội tạo sức ép để buộc phải chọn chiếc khăn trùm đầu. Cũng như vậy, có nhiều phụ nữ bị sức ép để phải cơm canh ba bữa, để quần quật lo toan. Họ không có tự do lựa chọn. Nếu phải hỏi có bao nhiêu cô gái từng bị phủ đầu rằng "không nữ công gia chánh ma nó rước", số lượng cánh tay giơ lên có thể trở thành một khu rừng. 

Đó là chưa kể nhiều phụ nữ bị bạo hành. Bạn có biết nhiều bà vợ không kịp lo cơm cho chồng hoặc không nấu đúng ý liền bị mắng mỏ hoặc thậm chí đá cả mâm cơm vào người? Đó đâu còn là đặc quyền, mà là lao động cưỡng bức. Bếp núc cũng như cái khăn choàng, nó là đặc quyền của kẻ này, nhưng cũng là xích xiềng của kẻ khác. Khi ai đó cho rằng bếp núc là đặc quyền của phụ nữ, họ đã vô tình biến một kỹ năng mềm ai cũng cần có trở thành một kỹ năng có giới tính. 

Những kẻ bảo thủ thường nói, bếp núc là trách nhiệm của đàn bà. Có những người dù không thích, nhưng nếu thực sự tin đó là trách nhiệm cũng sẽ cắn răng làm. Giờ đây khi trách nhiệm ấy được nâng lên thành đặc quyền, nó khiến những phụ nữ bị áp lực bếp núc bỗng nhiên “há miệng mắc quai”. Cái gông cùm kia thành cái vương miện hào quang, dù nặng ngàn cân nhưng toả sáng lung linh. 

Đó chính là cách mà xã hội này bao năm qua vẫn làm với phụ nữ, đặt lên bàn thờ những thứ gông cùm có cái tên mỹ miều và lớp sơn phủ lung linh. Khen phụ nữ "đảm đang" để họ lao động quần quật mà không than vãn, khen phụ nữ "giỏi việc nước đảm việc nhà" để họ làm công việc gấp hai đàn ông mà lại còn lấy thế làm tự hào, khen phụ nữ "tiết hạnh" để đàn ông có thể năm thê bảy thiếp như một thứ quyền không ai nỡ phán xét, khen phụ nữ "công dung ngôn hạnh" để đàn ông có thể thoả chí vùng vẫy tang bồng, khen phụ nữ âm thầm "hy sinh" để họ muôn đời phải hiểu rằng quên mình vì đàn ông thì mới là phụ nữ....

Và cuối cùng, khi kết luận đó là đặc quyền cuả phụ nữ, chúng ta đã vô tình loại bỏ những người đàn ông yêu bếp, biến họ trở thành kẻ chiếm đoạt không gian giới tính của kẻ khác. Bạn nghĩ sao khi một người đàn ông nào đó bỗng nhiên tuyên bố rằng: “Thôi em đừng đi làm nữa, lo việc bếp núc đi, vì kiếm tiền là "đặc quyền" của đàn ông”? Thậm chí nếu coi vào bếp là "đặc quyền" của phụ nữ thì đàn ông đã tiếm quyền nó từ lâu rồi, hãy nhìn số lượng những bếp trưởng là nam giới thì bạn sẽ hiểu vì sao tôi nói như thế.

Trên đời này, đặc quyền duy nhất thuộc về giới, là đàn bà có khả năng sinh đẻ và đàn ông có khả năng cho tinh trùng. Tương lai có thể cả những khác biệt sinh lý này cũng có thể đổi thay. 

Những người không hiểu được đặc ân vào bếp của phụ nữ thì không nên lên tiếng?

Giống như chiếc khăn choàng vừa là đặc ân, vừa là gông cùm. Đặc ân của người này chưa chắc đã là của kẻ khác. Bếp là niềm vui của nhiều người, nhưng không chắc chắn với tất cả.

Chúng ta có quyền nói lên ý kiến riêng của mình, nhưng đừng bao giờ gán điều đó với quyền của những người khác.

Với nhiều người, đó là may mắn khi có điều kiện và tài năng để có thể yêu bếp một cách tự do, không sức ép. Những kẻ sống xa hoa có đủ thời gian đi trải nghiệm sự vất vả ở những vùng đất nghèo khổ có thể thấy những "vất vả trong một giới hạn nào đó" là niềm vui. Nhưng sẽ là bất nhẫn nếu ta kết luận rằng lao động luôn là vinh quang, kể cả đó là lao động cưỡng bức, lao động quá sức, lao động vì không có lựa chọn nào khác, hay lao động vất vả hơn kẻ khác một cách không tự nguyện. 

Có những định kiến sẽ phải mất nhiều thời gian thay đổi như việc gắn liền đàn bà vào bếp núc. Việc quan trọng nhất chúng ta cần làm là lên tiếng để mọi người có thể hiểu làm đàn bà trước hết là làm người. Nếu con người đó không có tự do lựa chọn hoặc phải lựa chọn sự vất vả hơn kẻ khác, đó là khi nhân quyền bị xâm phạm. Khi bạn có tự do và điều kiện để làm đàn bà theo cách định nghĩa của mình, những người không có tự do và điều kiện như bạn cũng cần được để yên cho họ được làm một con người có tiếng nói nhân quyền.  

Khi ai đó hỏi "đàn bà không làm việc nhà thì làm gì?". Câu trả lời là: họ có thể đang bận làm một người khác bạn, nhưng không vì thế mà kém giá trị hơn. 

“Để yên cho đàn bà được vào bếp, tại sao lại phải đấu tranh”?

Với những ai đã và đang hạnh phúc, hãy cứ tận hưởng với cuộc sống viên mãn đủ đầy và niềm vui trong căn bếp của mình. Khi bạn nghe những tiếng nói đấu tranh, họ không đại diện cho những kẻ may mắn có tự do và điều kiện. Họ đấu tranh cho chính bản thân mình. Người ta không thể "giải phóng" cho bạn khỏi căn bếp mà mình yêu quý. Đơn giản vì nếu bạn yêu thì bạn chưa bao giờ là tù nhân để được giải phóng. Không ai có thể giải phóng một con chim mang trong mình trái tim tự do, dù nó dường như đang sống trong lồng. Bởi chiếc lồng ấy không có khoá. Con chim ấy tự do lựa chọn ở lại. 

Tiếng nói đấu tranh khiến nhiều người cảm thấy mệt mỏi ấy, thực ra dành cho những con chim mà cả thể xác và tâm hồn đều ở trong lồng. Và cái chìa khóa thì đôi khi đã mất. Tiếng nói đấu tranh ấy dành cho những con chim tưởng rằng sống trong lồng thì mới được gọi là chim. Cũng như phải vào bếp thì mới có quyền được coi mình là đàn bà. Họ có thể chẳng vui vẻ gì với cái phận sự ấy, nên dù cửa lồng không khoá, họ cũng chẳng dám bay đi. 

Tiếng nói đấu tranh ấy cũng dành cho những con chim mà cứ mỗi lần bung ra với tự do thì bị đánh cho bầm dập và nhốt trở lại vào lồng. Mãi rồi cửa lồng mở cũng không còn khả năng bay ra. Trong tâm lý học gọi là trạng thái learned helplessness. Đó là khi con chim ấy học được một bài học làm thế nào để trở thành một kẻ có tên là "vô phương cứu chữa". 

Cuối cùng, tôi vẫn muốn nhấn mạnh rằng tôi luôn trân trọng và yêu mến vô điều kiện những người từng nấu ăn cho mình. Tôi sẽ ăn sạch uống sạch tất cả những gì được nấu cho mình. Tôi biết ơn những người thích nấu nướng vì bản thân tôi không thích cái bếp. Và tôi chưa bao giờ thôi cảm tạ đất trời vì bạn trai mình rất khoái nấu ăn.

Bạn biết không, tôi đặt chuông trong lịch làm việc, để cứ vài tháng lại không quên hỏi anh ấy rằng: "Can I cook any time?" - Em có thể tự nấu ăn những ngày nào? 

Làm như vậy vì tôi hiểu rằng, niềm vui nào cũng có giới hạn, tình yêu nào cũng có điểm dừng. Nếu niềm vui và tình yêu ấy vượt ngưỡng trở thành gánh nặng, đó là lúc kẻ kia phải làm chứ không muốn làm, bị chọn chứ không được chọn. Lúc ấy, ngang nhiên hoặc vô tình hưởng thụ là sai mất rồi. 

Hãy luôn vui vẻ, tự do lựa chọn. Nhưng hãy học cách tôn trọng những khác biệt. 

Nhân dịp này, Phương Mai mời mọi người tham gia đóng góp cho một trải nghiệm về hoán đổi giới tính. Chúng ta hãy cùng tưởng tượng về một thế giới mà đàn ông gánh những trọng trách và vị trí xã hội như đàn bà, và ngược lại. Bạn hãy quan sát cuộc sống và tin tức xung quanh, và đổi vai giới tính cho nhau để thấy sự thú vị hoặc ngớ ngẩn của khoảng cách bất bình đẳng giới. Ấy là khi thay vì lên Facebook kêu gọi "500 anh em", bạn đổi thành "500 chị em". Ấy là khi phóng viên hỏi cựu bộ trưởng y tế Nguyễn Thị Kim Tiến "Làm sao bà cân bằng công việc với chăm sóc gia đình", thì bạn sẽ đổi thành phóng viên hỏi phó thủ tướng Vũ Đức Đam "Làm sao ông cân bằng việc chống dịch với chăm sóc vợ con?". Ấy là khi bạn dạy con gái phải mạnh mẽ không được khóc nhè và con trai phải nhu mì, nam công gia chánh…

Đổi lại, hoán vị giới tính cũng là để ta nhận thấy sức ép xã hội cho chính nam giới. Đó là áp lực phải kiếm tiền, phải gánh những phần việc nặng nhọc, phải là kẻ đầu tiên ra chiến trường, phải hy sinh ước mơ hoài bão của mình cho mục tiêu sinh nhai. Hoán đổi giới tính để ta thấy cảm thông hơn khi phụ nữ bị hỏi: "Cô làm được bao nhiêu tiền? Kiếm không đủ trả tiền học cho con thì sao xứng mặt làm trụ cột gia đình? Sao xứng làm đàn bà?"  

Những quan sát của bạn sẽ tạo ra một cơ hội cho chính bạn và cộng đồng được thấu cảm với nhau hơn và sống tốt với nhau hơn.

Lời nhắn từ Her:

Căn nhà hay căn bếp sẽ chỉ là không gian hạnh phúc khi nó phản ánh niềm vui và con người đích thực của bạn. Hãy chia sẻ mối quan hệ của bạn với bếp trên mạng xã hội và tag chúng tôi @thisishervn hoặc @hervn nhé!